İsmail Cem, Türkiye'de Geri Kalmışlığın Tarihi kitabında "geri kalmışlık" durumunun Osmanlı'dan itibaren nasıl oluşmaya başladığını neden-sonuç ilişkilerine dayanarak objektif ve tutarlı bir biçimde ortaya koymuştur. Adeta bir ders kitabı niteliğinde okutulması gereken bu eser hem Osmanlı hem de Cumhuriyet tarihimize dair önemli saptamalarıyla gençlere ve siyasetçilere yol gösterecektir.
Osmanlılarda imparatorluğun bel kemiğini ve gücünü oluşturan toprak mülkiyeti anlayışının değişmesiyle başlayan ve geri kalmışlığı tetikleyen süreçler şu şekilde belirtilmiştir:
1) Osmanlılarda toprak mülkiyeti kaide olarak devlete aittir. Devlet, bu toprakların sağladığı vergi gelirini, görevleri karşılığında memur-askerlere bırakmıştır.
2) Geleneksel Osmanlı düzeni, çağın koşulları çerçevesindeki üstün durumuna rağmen bazı hassas noktaları bünyesinde barındırmaktadır: Düzenin temeline karşıt olan iltizam uygulaması, kaçakçılığın önlenememesi, esneklikten yoksun kanunlar gibi.
3) Batının geçirdiği köklü değişim ona teknik bir ilerleme sağlamış; biriken sermaye denizaşırı maceraları ve tekniği zorlamıştı. Bu gelişmenin sonucunda Avrupa'nın giriştiği dünya çapındaki talan, değerli madenlerin kıtaya akmasını sağlamıştı. Altın bolluğu ve büyüyen sanayinin ihtiyaçlarındaki artış, hammadde fiyatlarında çok hızlı bir yükselmeye neden olmuştu.
4) Deniz ticaretindeki ilerleme ve yeni denizyollarının keşfi Batıdan Osmanlı memleketine yönelen ilk darbe olmuş, bunun sonucunda Asya'yla Avrupa'yı bağlayan kara ticareti yolları önemden düşerek Osmanlıları büyük bir gelir kaynağından yoksun bırakmıştı.
5) Paralı Avrupa tüccarının ucuz hammadde kaynağı olarak Osmanlı toprağına yönelmesi ve çok yüksek fiyat verebilmesi geniş ölçüde kaçakçılığa yol açmış, görülmedik bir hububat ve hammadde darlığı Osmanlı ülkesini sarmıştı.
6) Bu darbeler, askeri harcamaların artması, gelir kaynaklarının kuruması, fethedilmiş yerlerin korunması gibi zorluklar içinde bunalan devletin büyük bir malî krizin içine düşmesine neden olmuştu. Artık devlet, ne yapıp edip para bulmak zorundadır.
7) Devletin bu durum karşısında yöneldiği kaynak, toprak geliri olmuş; geleneksel düzen bozularak toprak gelirinin memur askerlere bırakılması sisteminden vazgeçilmişti. Memur-askerler yerine, toprak gelirinin 'mültezimlere' ihale edilmesine başlanmıştı. Mültezimler, bu gelir karşılığında belirli bir parayı devlete ödemeyi taahhüt etmekteydi. Devlet, bütçesindeki açığı bu şekilde kapamak ümidindeydi.
8) Toprak rejimindeki değişim Osmanlı düzeninde bir ihtilal niteliğindeydi. Toprak mülkiyeti hukuken devlette kalmakla beraber fiiliyatta özel mülkiyete doğru hızlı bir gidiş başlamıştı. Çağın bu büyük üretim aracı devletin kontrolünden çıkarak bireyci ekonomik güçlerin eline düşmüştü.
9) Düzenin yıkılması için, mülkiyetin hukuken el değiştirmesi şöyle dursun, kullanılış amacının değişmesi bile yetmiştir. Prof. Barkan'ın deyişiyle, "Tımarlı Sipahinin bu suretle yavaş yavaş tasfiyeye mahkûm olması Osmanlı İmparatorluğunun klasik idare ve toprak rejiminin temellerinin büsbütün sarsılarak yeni doğan iktisadi kuvvetlerin eline müdafaasız ve teşkilatsız terk edilmesi demekti."
10) Topraktaki değişimin kısa süreli ekonomik sonucu üretimin azalması, tarlaların meraya dönüşmesi ve görülmemiş bir kıtlığın Anadolu'da belirmesi olmuştu. Uzun süreli sonuç ise, geri kalmışlık durumudur. Ana üretim aracında mülkiyet biçiminin değişmesi toplumun öteki temellerini ve kurumlarını da sarsmış; Türkiye, günümüze dek sürecek yoksul yolculuğuna koyulmuştu.
TOPRAK DÜZENİYLE BERABER ORDU DA ÇÖKÜYOR
Geleneksel toprak rejimi, Osmanlı toplumunu sarıp sarmalayan, düzenin çeşitli unsurlarını birbirlerine kenetleyen bir çerçeve gibiydi. Çerçevenin zayıflayıp kopmasıyla o güçlü bütün dağıldı, parça parça oldu. İleri toplum düzeni geri kalmışlığa yöneldi.
Toprak rejimi ve onun sonucu olan memur-askerlerin 1) üretim düzenini, 2) ordu teşkilâtını, 3) güçlü bir idareyi, 4) sosyal yapıyı meydana getiren başlıca etken olduklarını; bu bütünleşmenin ve bütünle kişinin dünya görüşü arasındaki uyumun Osmanlılara ileri nitelik kazandırdığını önceki bölümlerde belirtmiştik.
Devletin toprak gelirini memur-askerden alıp paralılara satmasıyla bütün bir yapının nirengi noktası değişmekte; memur-askerlerin ortadan kalkması ve başka güçlerin onların yerini almasıyla yeni düzen oluşmaktaydı. İşte bu yeni düzen Türkiye'yi geri kalmışlığa sürüklemiştir.
Memur-askerlerin görev ve önemlerini kaybetmelerıyle üretimin sürekliliğini sağlayan başlıca etken,ordunun belkemiği, devletin etkin bir temsilcisi, bireyci ekonomik güçlere karşı sosyal yapının koruganı ortadan kalkmış oluyordu.
Ekonomik gücü devlet adına elinde tutan memur-askerlerin yerine geçen paralılar ise, eşyanın tabiatı icabı, en büyük kârı sağlamak ve maddî-manevî nüfuzlarını en geniş sınırlara ulaştırmak amacındaydılar. Devletle halkın yararına ve memurların denetiminde kullanılmakta olan büyük üretim aracı toprak, bundan böyle, kişilerin zenginleşmesi uğruna kullanılacaktı.
İlk aşaması toprak düzeninde devlet mülkiyeti ve egemenliğinin sarsılması olan geri kalmışlık maceramızın ikinci belirtisi, bu değişimden ötürü, ordunun çökmesi olmuştur. Timarlı Sipahilere dayanan eyalet ordusu yeni mülkiyet düzeni sonucunda tarihten silinmektedir. Onun yerini alan profesyonel Yeniçeriler ise askerî yenilgileri, çapulculuğu, isyanları da beraberlerinde getirmektedir.
Toprak düzeninin bozulması ve eyalet askerlerinin azalmasına paralel şekilde sayıları artan bu kitle kısa zamanda devletin başına bela kesilecektir. Oysa askerî güç, bir imparatorluk olan Osmanlılar için hayatî önemdedir. Bu değişimden ötürü yenilgiler birbirini izleyecek; yüzyıl kadar sonra yaptığı bir barış anlaşmasında, devlet, Türkiye'nin yarısı büyüklüğünde bir toprağı düşmanlarına terk edecektir. Yeni toprak rejiminden ötürü ordunun bozulması, imparatorluk için sonun başlangıcı olmuştu...
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder